تحقیق اهداف توسعه روستایی همانطور که به اتخاذ رویکردهای مناسب توسیعه اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی متکی است، نیازمند استفاده از رویکردی سازگار و مؤثر در فرایند برنامه ریزی توسعه (تهیه و اجرای طرحهای توسعه) نیز است. تا کنون دو رویکرد "عقلایی گرایی" و "ارتباطی" درباره چهارچوب و فرایند برنامه ریزی توسعه مطرح بوده اند که در نظام برنامه ریزی ایران استفاده از رویکرد عقلایی گرایی در فرایند مذکور غلبه داشته است و رویکرد ارتباطی که از اواخر قرن بیستم در ادبیات برنامه ریزی جهان مورد توجه قرار گرفته، کاربرد چندانی پیدا نکرده است. ارائه پاسخی مناسب به این پرسش که رویکرد غالب در فرایند برنامه ریزی توسعه ایران دارای چه کاستیها و نقاط ضعفی است و با توجه به شرایط کنونی کدام رویکرد می تواند گزینه مناسبی برای فرایند برنامه ریزی توسعه روستایی در ایران باشد؟ هدف این مقاله است که با روش توصیفی - تحلیلی به انجام می رسد. نتایج بررسیها نشان می دهد که رویکرد عقلانی گرایی به دلیل "تخصص محوری" و "خصیصه غیر مشارکتی" با ناکامیها و ضعفهای زیادی رو به رو بوده؛ در شرایط کنونی اتخاذ رویکرد ارتباطی از ضرورتهای مهم فرایند برنامه ریزی توسعه روستایی کشور محسوب می شود.

درجه مطلوبیت، مقبولیت، تناسب و سازگاری برنامه ریزی توسعه روستایی، ارتباط نزدیکی با روش حاکم بر چگونگی انجام عمل برنامه ریزی دارد. هر چه میزان درک متقابل و همراهی کنشگران اصلی، یعنی مردم محلی، برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران اجرایی در مرحله برنامه ریزی بیشتر باشد، تصمیمات برای توسعه روستاها از سازگاری، پذیرش و اثربخشی بیشتری برخوردار خواهد شد و این امر بستگی به رویکرد اتخاذ شده در روش برنامه ریزی دارد. تا دهه 1980، بر نقش برنامه ریزان متخصص بیش از سایر کنشگران در برنامه ریزی تاکید می شد. به تدریج ضعف های اساسی این رویکرد آشکار شد و در رویکردهای نوین توسعه و توسعه روستایی، جای خود را به رویکرد برنامه ریزی ارتباطی داد. در این مقاله، ضمن تدقیق در چارچوب مفهومی و عملیاتی این رویکرد نوین، موارد کاربردی استفاده از آن در برنامه ریزی توسعه روستایی ایران در آستانه تصویب و اجرای قانون برنامه پنجم توسعه معرفی شده است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و از طریق تجزیه و تحلیل محتوای اسناد علمی و تحقیقات مرتبط صورت گرفته است. یافته های این مطالعه ما را در ترسیم خطوط اساسی انگاره نوین توسعه، و تعیین چارچوب الگوی کار این رویکرد یاری می کند.

علیرغم نظرات متفاوت نظریه پردازان برنامه ریزی اکثر معیارهای فرآیند ارتباطی را می توان در سه اصل فراگیر بودن طرف های شرکت کننده؛ صراحت و شفافیت برای فرآیند بحث؛ و ایجاد اجماع برای راه حل های سازنده و عملی خلاصه کرد. با توجه به این سه اصل، نارسایی های الگوهای طرح های توسعه روستایی استان آذربایجان شرقی در قلمرو رویکرد برنامه ریزی ارتباطی به روش تحقیق آمیخته با رویکرد توسعه ابزار تحلیل شد. در کل تعداد 40 نفر برای شرکت در مصاحبه عمیق و پاسخ به سؤالات چندگزینه ای انتخاب شدند که 25 نفر از این حجم در مصاحبه های کیفی شرکت کردند. در فاز اول تحقیق از روش «درون نگری هدایت شده» استفاده شد. به موجب ماهیت این رویکرد در کدگذاری ثانویه برای مدیریت داده ها از نرم افزار MAXQDA استفاده شد. شاخص ها و مفاهیم محوری مستخرج به صورت پرسشنامه محقق ساخته برای توسعه ابزار در بخش کمی درآمدند. از مدل معادلات ساختاری به شیوه حداقل مربعات جزئی در محیط نرم افزار PLS برای تحلیل داده های کمی استفاده شد. تعداد 30 درون مایه فرعی به عنوان نارسایی های برنامه ریزی توسعه محلی در سه گزینه به عنوان معیارهای فرآیند برنامه ریزی ارتباطی استخراج شدند که در قالب هشت درون مایه اصلی طبقه بندی شدند. نتایج نشان می دهد الف) تا زمانی که مشارکت ذینفعان در تمام مراحل برنامه ریزی نباشد؛ ب) تعریف مشخص از توسعه محلی روستایی نباشد؛ ج) نوع نگرش به توسعه از نوع ارتباطی و پایین به بالا نباشد؛ د) از ظرفیت ها، نیازها و انتظارات محلی به نحو احسن استفاده نشود؛ و) نحوه دسترسی به اطلاعات کافی نباشد؛ نمی توان به ایجاد اجماع نظر برای راه حل های سازنده و عملی از طریق دانش بومی، خلاقیت و ضمانت اجرایی دست یافت.

مقدمه: برنامه ریزی شهری در ایران تاکنون بیشتر در قالب رهیافت های سنتی و به طور خاص رهیافت ساده- جامع آن باقی مانده است. با روشن شدن کاستی های رهیافت های مذکور، یک تلاش بطئی جهت ارتقای فرآیند و فرآورده برنامه ریزی شهری در نظام موجود صورت پذیرفته است. به موازات این تغییرات، نظریه و کنش برنامه ریزی در کشور های توسعه یافته نیز تغییر یافته و بسته به زمینه های مختلف، شیوه های متفاوتی پیگیری و اجرا می شود. پس از گرایش برنامه ریزی شهری به جلب مشارکت در دهه های شصت و هفتاد میلادی، نظریه برنامه ریزی ارتباطی، به عنوان شیوه پیشرفته از جلب مشارکت مردمی مطرح شد که موجب تغییر در کنش های نظری و عملی توسعه شهری و منطقه ای شده است. انگیزه ارتقای شیوه برنامه ریزی شهری در ایران در کنار قوت نظری برنامه ریزی ارتباطی، این سوال را پدید می آورد که آیا می توان این شیوه از برنامه ریزی شهری را در سازوکار برنامه ریزی ایران بکار بست؟ مقاله حاضر به دنبال پاسخ این پرسش است.روش: مراحل پژوهش حاضر در قالب چهار قسمت اصلی انجام شده است. ابتدا تحولات برنامه ریزی شهری در جهان و گرایش به استفاده از مشارکت جامعه محلی (که ضعف آن از جمله مشکلات برنامه ریزی در ایران است) بررسی می شود. دوم، نظریه برنامه ریزی ارتباطی و رهیافت های مرتبط به عنوان رهیافتی که توانایی بکارگیری مشارکت جامعه محلی را دارد، معرفی می شوند. در ادامه ضرورت و فرصت بکارگیری این قسم از برنامه ریزی ها در فضاهایی متفاوت از فضایی که نظریه از آنجا برخاسته است، تبیین می شود. در نهایت، شرایط به کارگیری این نوع از برنامه ریزی در محله فرحزاد به عنوان مورد پژوهش این مقاله بررسی شده است و راهکارهای احتمالی ارائه می گردند. داده های این پژوهش از راه مطالعات اسنادی، پیمایش محیطی و مصاحبه (اعم از انجام پرسش نامه و مصاحبه عمیق) جمع آوری شده است.یافته ها: بر اساس مطالعات این پژوهش می توان اظهار داشت که ماهیت ذاتی برنامه ریزی ارتباطی امکان به کارگیری آن در کشورهای در حال توسعه در مقیاس خرد و به ویژه نواحی با مشکلات پیچیده (مثل نواحی فرسوده و یا غیررسمی) فراهم می کند.بحث: برنامه ریزی ارتباطی با تاکید بر فرآیند به جای محتوا، شرایط بستر برنامه ریزی را عملا دخیل می کند و همچنین مقیاس خرد آن سبب می شود تا مشکلات توسط نهادهای خرد و به دور از موازی کاری ها و تداخل های قانونی نهادهای بزرگ جامعه حل شوند و یا در غیراین صورت به تکوین نهادهای شهری و برقراری دموکراسی شهری کمک کند.

موضوع تاب آوری توجه زیادی را در سال های اخیر به خود جلب کرده است. تاب آوری به قابلیت سیستم در مقابله با اغتشاشات شدید بیرونی اشاره دارد. زمانی یک سیستم تاب آور است که بتواند مخاطرات را جذب کرده خود را با شرایط به سرعت در حال تغییر انطباق دهد، بدون این که کارکرد اصلی خود را از دست بدهد. در این مقاله ما یک الگوی داده ستانده منطقه ای را برای بررسی تاب آوری انرژی یک اقتصاد در الگوی چند کشوری برای سال 2014 استفاده کرده ایم که وابستگی های بین بخشی و بین منطقه ای را در ساختار اقتصادی در نظر می گیرد. این الگو اثرات اختلال تولید انرژی تصادفی بر کل سیستم داده ستانده چند منطقه ای را به شکل کسری تقاضای نهایی محاسبه می کند. نتایج نشان می دهد زمانی که عرضه برق کاهش می یابد تقاضای بخش ها از دیگر حامل های انرژی افزایش می یابد یعنی این حامل های انرژی را جانشین برق می کند، اما در حالت کلی سایر حامل های انرژی جانشین مناسبی برای تمام بخش های اقتصادی نیستند. همچنین در حالت تعامل اقتصادی بروز شوک در یک منطقه توسط دیگر مناطق پوشش داده می شود. بنابراین مشارکت بین مناطق به طور قابل توجهی تاب آوری انرژی فردی و جمعی را بهبود می بخشد.

ارتقا کیفیت محیط و بهبود سطح زندگی ساکنان آن موضوع اصلی علم شهرسازی است. این موضوع به دلیل ماهیت چندبعدی خود از پیچیدگی و گستردگی ویژه ای برخوردار است. شهر، پدیده ای فراتر از کالبد ظاهری است. ابعاد اجتماعی و فرهنگی هر شهر به عنوان بعد پنهان در طرح های شهری به شمار می روند که به دلیل ماهیت غیرکالبدی و دشواری شناخت و درک، همواره در عرصه های نظریه پردازی و عملی مورد کم توجهی واقع شده اند. در این مقاله سعی شده است با اشاره به سیر تکوینی نظریه های شهرسازی به ویژه با تاکید بر زمینه های اجتماعی و فرهنگی، به بررسی رویکرد برنامه ریزی ارتباطی به عنوان یکی از مهم ترین مبانی فکری در زمینه طرح مباحث اجتماعی، فرهنگی در زمینه شهرسازی پرداخته شود. این تحقیق در پی پاسخ به این سوالات است: رویکرد برنامه ریزی ارتباطی در سیر تکوینی نظریه های شهرسازی از چه جایگاهی برخوردار بوده و اصول و الزامات آن کدام است؟ نحوه عملکرد آن چگونه است و در وادی عمل با چه مشکلاتی مواجه شده است؟ با مطالعه نظریه های مطرح در برنامه ریزی شهری می توان نتیجه گرفت که ابعاد اجتماعی زندگی شهری در نظریه های برنامه ریزی شهری به ویژه در نظریه های نیمه نخست قرن بیستم کمتر مورد توجه بوده اند. توجه به مباحث اجتماعی از نیمه دوم قرن بیستم به طور جدی تری در نظریه های برنامه ریزی شهری گنجانده شده و در اواخر قرن گذشته به طور جد رویکرد ارتباطی در نظریه های برنامه ریزی شهری مورد توجه قرار گرفتند. این رویکرد در حوزه نظری و عملی دارای نقاط قوت و ضعفی است که به تفصیل در متن مقاله مورد مداقه قرار گرفته است.

مناطق آزاد از ابزارهای دولت ها برای تحقق راهبرد برونگرا در پارادایم جهانی شدن، از اصلیترین کانونهای توجه سرمایه گذاران محسوب میشود که از بدو تشکیل زمین مهمترین عامل در بین دیگر عوامل تولید مورد توجه می باشد و آنچه بعد از سپری شدن چندین دهه از تشکیل مناطق آزاد لازمه تغییر است تغییر رویکرد در برنامه ریزی در این نواحی لازم می باشد در پژوهش با رویکرد آینده نگاری به شناسایی مهمترین عوامل مؤثر، میزان و چگونگی تأثیرگذاری این عوامل بر یکدیگر و بر وضعیت آینده توسعه فضایی منطقه آزاد ارس می پردازد که در واقع زمینه تدوین سناریوها در مراحل بعدی و همچنین تدوین راهبردها، برنامه ریزی و سیاستگذاری برای رسیدن به سناریوهای مطلوب را فراهم میکند که از روش های دلفی و تحلیل اثرات متقاطع و نرم افزار میک مک به شناخت پیشران ها پرداخته است و از لحاظ روش توصیفی – تبینی و نتایج، کاربردی است در مرحله اول، 51 متغیر در قالب 4 عامل (اقتصادی، سیاسی و نهادی، اجتماعی و گردشگری و کالبدی و محیطی) ، شناسایی و از میان عوامل میزان تأثیرگذاری بر یکدیگر و بر آینده با روشهای مستقیم و غیرمستقیم، 13عامل کلیدی، جذب سرمایه، تحریم های بین المللی، توسعه دشت های کشاورزی و گلخانه ای، توسعه بخش صنعت، صادرات، قیمت زمین، توسعه شهری و روستایی، روابط دیپلماتیک با کشورهای حوزه قفقاز، رقابت منطقه ای با سایر مناطق آزاد، زیرساخت های گردشگری، رونق تجارت، تسهیل در واردات و مناقشه قره باغ و روند صلح، انتخاب، که بیشترین نقش را در توسعه فضایی آینده منطقه آزاد ارس، ایفا می نماید.